McGoris #109 - Wiosenne obserwacje nocnego nieba - czyli cały rój galaktyk! - Część 2/4 - Konstelacja Panny

Wiosna to najlepszy okres widoczności ogromnej ilości galaktyk w gwiazdozbiorze Panny, Lwa, Wielkiej Niedźwiedzicy i Warkocza Bereniki. Przedstawię wam najpiękniejsze obiekty widoczne w amatorskim teleskopie.

W poprzednim poście wziąłem was w podróż po gwiazdozbiorze Lwa, w którym odnajdziemy ogromną ilość pięknych galaktyk i to już w średnim teleskopie. Teraz przedstawię wam galaktyczne serce, czyli gwiazdozbiór Panny. To tam znajdziemy przepiękny Łańcuch Markariana, M 87, "Bliźniaki Syjamskie" czy słynną Galaktykę Sombrero, a także mnóstwo innych, ciekawych galaktyk.



1. Jak odnaleźć gwiazdozbiór Panny? 

Konstelacja Panny widoczna jest głównie wiosną. Pannę bardzo łatwo zlokalizować. Wysoko w zenicie spróbujcie odnaleźć asteryzm Wielkiego Wozu (wiosną widoczny jest wysoko nad naszymi głowami).
Następnie dyszel Wielkiego Wozu poprowadzi nas do jasnej gwiazdy - Arktura (najjaśniejsza gwiazda konstelacji Wolarza).
W tej samej odległości, lekko w skos dotrzemy do gwiazdy Spika - najjaśniejszej gwiazdy konstelacji Panny.

Niedaleko Panny, na zachód odnajdziemy również Lwa, wspomnianego w poprzedniej części.

Między gwiazdami Vindemiatrix z Panny (ε Vir) a Denebolą z Lwa (β Leo) odnajdziemy najgęstsze skupisko odległych o ok. 60 milionów lat świetlnych galaktyk.

2. Galaktyki widoczne przez teleskop.

Łańcuch Markariana 

Osiem przepięknych galaktyk ułożonych w jednym łańcuchu. Coś pięknego, ujrzeć tyle galaktyk w prawie jednym polu widzenia teleskopu. W skład łańcucha wchodzą:

-M 84
-M 86
-NGC 4435 i NGC 4438 - tzw. "Oczy" 
-NGC 4458 i NGC 4461
-NGC 4473
-NGC 4477

Zacznijmy od najjaśniejszych galaktyk - czyli od M86 (8,9 mag) i M84 (10,1 mag). M 86 da się wypatrzeć już w lornetce jako niewielką mgiełkę. M 84 również pod bardzo ciemnym niebem powinniśmy dać radę wypatrzyć lornetką, jednak ciężko będzie odróżnić ją od zwykłej gwiazdy.

M86 i M84 to galaktyki eliptyczne. Składają się głównie ze starych gwiazd, czyli z takich, które są już w większości olbrzymami.

Galaktyki są bardzo bogate w gromady kuliste. W szczególności M86, która posiada ich aż ok. 3800. Galaktyka ma średnicę ok. 135 000 lat świetlnych, niewiele większa od Drogi Mlecznej. W Drodze Mlecznej szacuje się, że jest zaledwie ok. 200 gromad kulistych. W teleskopie są widoczne jako spore i dość jasne mgiełki obok siebie.

Do wypatrzenia reszty galaktyk z łańcucha, potrzebny jest już co najmniej średni teleskop.

Parka NGC 4435 (10,17 mag)  i NGC 4438 (10,8 mag) zwana również "Oczami" to bardzo ciekawa para galaktyk.

NGC 4438 to galaktyka spiralna, która jak można zauważyć jest nieco zniekształcona. Spowodowane jest to wpływem grawitacyjnym pobliskiej galaktyki soczewkowatej NGC 4435.

W teleskopie widoczne są blisko siebie, gdzie w większym teleskopie dostrzeżemy, że NGC 4438 jest nieco dłuższa od bardziej skondensowanej NGC 4435.

Szkic 4 galaktyk widocznym w 8-calowym teleskopie. Wprawne oko wypatrzy więcej mgiełek, ale o nich będzie niżej.

Dalej mamy kolejną parkę galaktyk - NGC 4458 (12 mag) i NGC 4461 (11,1 mag). One są już trudne do wypatrzenia, potrzebny będzie już co najmniej 8-calowy teleskop i bardzo ciemne niebo. Są to obiekty o jasności już zaledwie 11-12 mag.

Na końcu łańcucha mamy jeszcze dość jasne, dwie galaktyki - eliptyczną NGC 4473 (10,2 mag) oraz soczewkowatą z poprzeczką - NGC 4477 (10,4 mag). Widoczne są podobnie jak M86 i M84, są ciut mniej jasne, ale również szeregowo w jednej linii.
Posiadacz większego teleskopu jeszcze wypatrzy w ich pobliżu niewielką galaktyczkę NGC 4479.

Oto mój szkic, symulacja wykonana przeze mnie pod bardzo ciemnym i przejrzystym niebem z teleskopem Synta 8" 203/1200.

W szerokokątnym okularze 30mm przy małym powiększeniu na styk udało mi się zmieścić cały Łańcuch Markariana. Oprócz 8 galaktyk podstawowych, w bardzo dobrych warunkach można wypatrzyć słabsze i mniejsze galaktyki. Najwięcej ich jest przy M86 i M84.

Dałem widok odwrócony, by zasymulować widok z teleskopu (w teleskopach Newtona widać odwrotnie)

Razem z M86 i M84, gdy utworzymy trójkąt równoboczny, odnajdziemy 11 magnitudo galaktykę NGC 4388. Widoczna jest jako lekko jajowatą mgiełkę. W środku tego trójkąta jest maleńka galaktyczka - NGC 4387 (12,1 mag), która do wypatrzenia jej potrzebny jest duży teleskop i ciemne niebo. Wygląda jak słaba, lekko rozmyta gwiazdka. W pobliżu dostrzeżemy jeszcze słabe galaktyki NGC 4413 oraz NGC 4425 (ok. 12 magnitudo).

Po przeciwnej stronie, obok M84 jest jeszcze 12 mag galaktyka spiralna ustawiona do nas kantem.

Te malizny widoczne są tylko pod bardzo ciemnym niebem i co najmniej 6 lub 8-calowym teleskopem.

 

M88 oraz NGC 4459

Jeżeli przedłużymy sobie drogę poza łańcuchem, trochę dalej odnajdziemy niewielką galaktykę spiralną M88 o jasności 10,4 magnitudo. W teleskopie widoczna jest jako dość spora, owalna mgiełka.

W bliższej odległości niż do M88 znajdziemy jeszcze dość podobną galaktyką NGC 4459. Można dość łatwo je pomylić bo są prawie tak samo ustawione względem dwóch gwiazd położonych w jednej linii obok nich.
M88 jest większa i wyraźniejsza. Ale za to obok NGC 4459 posiadacz 8-calowego teleskopu przy bardzo ciemnym niebie dostrzeże obok niej słabe galaktyki NGC 4468 i NGC 4474. M 88 jest już na obszarze gwiazdozbioru Warkocza Bereniki.



M87 (Virgo A) 

Teraz przejdźmy nieco na południe od pięknego Łańcucha Markariana. Całkiem niedaleko odnajdziemy jasną i piękną galaktykę M87 zwaną również Virgo A. Jest to najjaśniejsza i najmasywniejsza galaktyka w całej Gromadzie Galaktyk w Pannie. Jej jasność to zaledwie 8,6 magnitudo - widoczna jest już w lornetce jako mała mgiełka.

To właśnie jej supermasywna czarna dziura (a właściwie jej cień) została sfotografowana przez sieć radioteleskopów z całego świata - EHT(Event Horizon Telescope) 10 kwietnia 2019 roku. To była pierwsza, bezpośrednia fotografia takiego obiektu.

Galaktyka eliptyczna M87 - cechą charakterystyczną tego obiektu jest dżet - strumień materii wystrzeliwany z ogromną prędkością z centrum galaktyki. Dżet nie jest widoczny przez amatorskie teleskopy. Źródło: ESA/Hubble & NASA

W teleskopie widać ją jako sporą, kulistą mgiełkę.

W pobliżu M87 posiadacz dużego teleskopu odnajdzie jeszcze dwie małe,słabe mgiełki - galaktyki NGC 4478 (11,4 mag) oraz NGC 4476 (12,2 mag)

M89 i M90


Nieco na wschód od M87 znajduje się bardzo ładna parka galaktyk - M89 oraz M90. M89 to galaktyka eliptyczna, zaś M90 to galaktyka spiralna. Dlatego M89 widoczna jest w teleskopie jako skondensowana, jasna mgiełka, a M90 nieco większa, ale bledsza.

W niewielkim powiększeniu zmieścimy obie galaktyki w jednym kadrze. Mam szkic tych obiektów:

M58, NGC 4564 oraz "Bliźniaki Syjamskie"

Niedaleko tej parki, na południowym wschodzie od M89 i M90 - odnajdziemy bardzo ciekawą czwórkę galaktyk:

-M58 (9,6 mag) - galaktykę spiralną z poprzeczką,
-NGC 4564 - niewielka galaktyczka o jasności 11 magnitudo,
-"Bliźnięta Syjamskie" (NGC 4567 i 4568) - przepiękna parka galaktyk, które są na kolizji (jedna galaktyka wchodzi na drugą). By ujrzeć to zjawisko w pełnej okazałości potrzebujemy bardzo ciemnego nieba.

Galaktyki "Bliźnięta Syjamskie" oraz NGC 4564. Źródło: APOD, autor: CHART32 team, obróbka: Johannes Schedler

W teleskopie widoczne są jako owalne mgiełki nachodzące na siebie - w kształcie serca. Wykonałem szkic tych trzech galaktyk:

Galaktyki są dość trudne do zaobserwowania. Galaktyki mają 11 magnitudo jasności, ale też mają małą jasność powierzchniową. By było widać je wyraźnie, potrzeba 8-calowego teleskopu i ciemnego nieba.

W kadrze powinna zmieścić się również galaktyka spiralna M58.



M59, M60, NGC 4647 oraz NGC 4638

Celując teleskop jeszcze bardziej na południowy wschód to dotrzemy do pięknej czwórki galaktyk blisko siebie. Najciekawszą parą galaktyk jest M60 oraz NGC 4647, gdzie ta pierwsza jest jasną galaktyką eliptyczną, a ta druga mniej jasną galaktyką spiralną.

Jest dość spora różnica jasności między nimi - M60 ma jasność 9,8 magnitudo - ujrzymy ją już w lornetce pod bardzo ciemnym niebem jako słabą, rozmytą gwiazdkę, zaś NGC 4647 ma jasność zaledwie 11,4 mag i potrzebujemy na nią dużego teleskopu. Galaktyki są bardzo blisko siebie. Wykonałem szkic tej czwórki galaktyk.

Cztery galaktyki zmieścimy w polu widzenia 30mm okularu.

Ale już galaktyk przerobiliśmy, nawet dobrze nie zacząłem :) Niesamowite jest, że już w średnim, amatorskim teleskopie można ujrzeć tyle odległych światów. Gdy ujrzałem pierwszy raz Łańcuch Markariana, M60 czy Syjamki byłem w szoku!

Teraz się przeniesiemy bardziej na południe, w kierunku gwiazd z konstelacji Panny



M 61

Przepiękna galaktyka spiralna, gdzie za pomocą dużych teleskopów (10 czy 12-calowych) można ujrzeć dwa najjaśniejsze ramiona spiralne. Nie próbowałem ich wypatrywać w 8-calach, temu nie wiem, czy w 8" też da się je wypatrzeć metodą zerkania. Galaktyka ma jasność 9,6 magnitudo, co przy bardzo ciemnym niebie powinno nam pozwolić wypatrzeć tą galaktykę już w dużej lornetce.

Messier 61. Źródło: http://www.caelumobservatory.com/obs/m61.html, autor: Adam Block.

Messier 61 jest galaktyką, w której zaobserwowano rekordową ilość supernowych - bo aż siedem!

Do tej galaktyki jest łatwo dotrzeć. Wystarczy wycelować gwiazdę Zaniah (η Vir), po czym idąc na północ natrafimy na mniej jasną gwiazdę c Vir i idąc jeszcze kawałeczek do góry powinniśmy odnaleźć M61.

M 49

Mniej więcej w połowie odległości między M61, a Łańcuchem Markariana odnajdziemy jasną galaktykę eliptyczną M49. Jest to najjaśniejsza galaktyka w gromadzie (pod względem jasności obserwowalnej). Ma jasność 8,3 magnitudo i jest do wypatrzenia już w lornetce.

NGC 4535 i NGC 4526 (Zaginiona galaktyka (Lost Galaxy)

Niedaleko na wschód od M49 można odnaleźć bardzo ciekawą parkę galaktyk. Galaktyki są mało znane przez miłośników nocnego nieba, ale są bardzo urodziwe w teleskopie.

NGC 4535 jest zwykłą galaktyką spiralną. W teleskopie widać ją jako dość sporą, zaokrągloną plamkę. Galaktyka poniżej - NGC 4526 jest bardzo ciekawa. Jest otoczona przez bardzo gęsty gaz i pył. Przypomina trochę słynną Galaktykę Czarne Oko (M 64).

NGC 4526

Obserwowałem te dwie galaktyki rok temu, jednak przy nieco gorszym niebie. Miałem wrażenie że lekkie pociemnienie pod jądrem było widać.



Kwazar 3C 273

W gwiazdozbiorze Panny odnajdziemy najdalszy obiekt jaki możemy zaobserwować wizualnie przez amatorski teleskop. Obiekt jest oddalony uwaga!: aż o 2,44 miliarda! lat świetlnych. Obiekt jest w zasięgu amatorskich teleskopów. Jego jasność to 12,9 magnitudo. Do jego obserwacji potrzebujemy co najmniej 8-calowego teleskopu.

Jego obserwacje są bardzo trudne. Potrzebujemy własnej, przygotowanej mapki by go odnaleźć. Potrzebujemy bardzo ciemnego nieba. Obiekt wygląda jak ledwo widoczna gwiazda, nie wyróżnia się niczym szczególnym.

By dotrzeć do tego kwazara najlepiej jest odnaleźć dwie - 10 magnitudo galaktyki: NGC 4536 oraz NGC 4527. Następnie przejść po gwiazdach tak jak poniżej:

Galaktyka Sombrero (M 104)

Jest to dla mnie jedna z najciekawszych i najładniejszych galaktyk. Zdecydowany faworyt. Jest wyjątkowo charakterystyczna. Jest to galaktyka soczewkowata i cechuje ją piękny torus składający się z gęstego gazu i pyłu, otaczającego jądro galaktyki.

Galaktyka Sombrero - źródło: NASA/ESA

Ciemny torus również widoczny jest już w 8-calowym teleskopie. Jasność galaktyki to ok. 8,7 magnitudo. Obiekt jest trudny do odnalezienia. Nie ma w pobliżu jasnych gwiazd, które pomogły by ją wycelować. Galaktyka znajduje się na krawędzi granicy z konstelacją Kruka. By do niej dotrzeć są dwa sposoby: Od Spiki oraz od konstelacji Kruka.

Ja bardziej polecam metodę "od konstelacji Kruka"

Galaktyka jest bardzo ładna w 8-calowym teleskopie. Widać ją jako małą mgiełkę z lekkim, uciętym pociemnieniem na jej tle, czyli ten piękny, gęsty torus otaczający galaktykę.

Galaktyka jest nieco bliżej - znajduje się ok. 30 milionów lat świetlnych stąd i najprawdopodobniej jest samotną galaktyką - nie jest powiązana z żadną gromadą galaktyk.



NGC 5850, NGC 5846, NGC 5845, NGC 5839

Przenieśmy się na sam koniec gwiazdozbioru, tuż pod stopę Panny. Znajdziemy tam gwiazdę 110 Vir, w pobliżu której odnajdziemy sporo ciekawych galaktyk. Bardzo ładnym skupiskiem galaktyk są galaktyki ułożone w prawie jednej linii. Do ich obserwacji potrzebujemy conajmniej 8-calowego teleskopu, gdyż ich jasności wahają się od 11-13 magnitudo.

Piękna czwórka galaktyk. Od lewej: NGC 5850, NGC 5846, NGC 5845, NGC 5839

Nie miałem okazji zaobserwować tych galaktyk, mam zamiar je upolować w tym roku.

W pobliżu 110 Vir odnajdziemy jeszcze kilka galaktyczek o jasności od 10,5 do 12 magnitudo/


Nie samymi galaktykami człowiek żyje - Gromada kulista NGC 5634 (Melotte 126) oraz Porrima.

Trochę za dużo tych galaktyk. W konstelacji Panny odnajdziemy małą, skromną gromadę kulistą NGC 5634. Widoczna jest już w średnim teleskopie jako mała, ale jasna i okrągła mgiełka. Znajdziemy ją przy nodze Panny, między gwiazdami: Rijl al Awwa (μ Vir) oraz Syrma (℩ Vir)

W gwiazdozbiorze Panny jest również bardzo ładny układ podwójny - Porrima. Za pomocą już 6-calowego teleskopu, przy powiększeniu 100-150x będziemy w stanie gwiazdy rozdzielić. W 2017 roku separacja składników wynosiła ok. 2,6 sekundy łuku, co czyni ją trudną do rozdzielenia. Separacja cały czas rośnie. Środek masy nie jest idealnie na środku więc orbita mniejszego składnika jest ekscentryczna i eliptyczna.

Często gwiazdę używa się do określenia warunków do obserwacji - seeingu.

Orbita gwiazd Porrimy. W latach 2004-2005 separacja była prawie niemożliwa przez amatorski sprzęt. Największą separację gwiazdy będą miały w okolicach 2080 roku i wyniesie prawie 5 sekund łuku.

Podsumowanie

W gwiazdozbiorze Panny odnajdziemy mnóstwo galaktyk. Dziesiątki, a nawet setki. Gdybym każdą opisywał po kolei zeszło to by mi wieczność. Jeszcze znajdziemy tam dziesiątki, setki galaktyk o jasności 10-14 magnitudo. Posiadacz 8 czy 12 calowego teleskopu ma ogromne pole do popisu. Bardzo dużą ilość 12-13 mag mgiełek można odnaleźć całkiem przypadkowo. W następnym poście opiszę konstelację Warkocza Bereniki gdzie również odnajdziemy ogrom przepięknych i wyjątkowych galaktyk.




Jeśli wam się podobało, to udostępnijcie, napiszcie w komentarzu. Czy ktoś miał okazję zaobserwować któryś z obiektów? Pozdrawiam, McGoris :)

Zapraszam także do polubienia strony na Facebooku: facebook.com/mcastronomia

ZOBACZ TEŻ: 

Wiosenne obserwacje nocnego nieba - czyli cały rój galaktyk! - Część 1/4 - Konstelacja Lwa. 

Wielkość gwiazdowa magnitudo - co to jest jasność obserwowalna, absolutna i powierzchniowa? 

Wielki Wóz i Mały Wóz - najpopularniejsze asteryzmy.