McGoris #125 - Wiosenne obserwacje nocnego nieba - czyli cały rój galaktyk! - Część 4/4 - Konstelacja Wielkiej Niedźwiedzicy i Psów Gończych

Wiosna to najlepszy okres widoczności ogromnej ilości galaktyk w gwiazdozbiorze Panny, Lwa, Wielkiej Niedźwiedzicy i Warkocza Bereniki. Przedstawię wam najpiękniejsze obiekty widoczne w amatorskim teleskopie.

Oto część czwarta wiosennych obserwacji galaktyk przez teleskop. W tym poście przedstawię obiekty w gwiazdozbiorze Wielkiej Niedźwiedzicy, którego część jest najpopularniejszym asteryzmem na niebie (asteryzm Wielkiego Wozu), gdzie odnajdziemy mnóstwo ciekawych obiektów i to już w niewielkim teleskopie.

Co prawda Wielka Niedźwiedzica widoczna jest przez cały rok, to wiosną są najlepsze warunki do obserwacji tamtejszych obiektów (góruje wysoko w zenicie).

Tuż niedaleko dyszla Wielkiego Wozu odnajdziemy jeszcze malutki gwiazdozbiór połączony tylko dwoma gwiazdami - Psy Gończe, który również będzie wzięty pod uwagę.

Zanim przejdę do meritum, dam wam załączniki do poprzednich postów tej serii, gdyż pisałem je ponad rok temu i gdzieś przepadły:

Wiosenne obserwacje nocnego nieba - Część 3/4 - Konstelacja Warkocza Bereniki
Wiosenne obserwacje nocnego nieba - Część 2/4 - Konstelacja Panny
Wiosenne obserwacje nocnego nieba - Część 1/4 - Konstelacja Lwa


1. Wielka Niedźwiedzica

M 81(Galaktyka Bodego) i M82 (Galaktyka Cygaro)

Jedne z najciekawszych galaktyk do zaobserwowania przez teleskop. Są dość jasne (M81 posiada jasność 6,9 mag, a M82 - 8,4 mag), na tyle jasne, że ujrzymy je już w lornetce jako małe mgiełki.

Pod bardzo ciemnym niebem przez lornetkę dostrzegłem nawet kształt (gdzie jedna była okrągła, a druga spłaszczona).

Galaktyka Bodego (M 81)(po lewej) oraz M82 (po prawej). Na górze mamy jeszcze mniejszą galaktykę NGC 3077. Źródło: wikipedia.org, Autor: Keesscheler

Nazwa "Galaktyka Bodego" wzięła się od odkrywcy - niemieckiego astronoma Johanna Elerta Bodego. 
Galaktyki oddalone są od nas całkiem niedużo jak na skalę międzygalaktyczną - ok. 12 000 000 lat świetlnych. M 81 oraz M 82 oddziałują ze sobą grawitacyjnie - dzieli je odległość ok. 150 000 lat świetlnych

Galaktyki świetnie się prezentują już w niewielkim teleskopie. W 8-calowym teleskopie oraz większym możemy już dopatrzeć się struktur na galaktykach (od 10" możemy ujrzeć zerkaniem dwa ramiona spiralne na M81, na na M82 już w 6" teleskopie ujrzymy nieregularności).

Mój szkic galaktyk widocznych przez 8" teleskop.

Najciekawszym okresem do obserwacji tych galaktyk był styczeń 2014. W galaktyce M82 wybuchła supernowa SN 2014J, którą można było zaobserwować przez amatorski teleskop. Widoczna była jako słaba gwiazdka (ok. 10 mag) na tle płaszczyzny M82, która po ok. miesiącu zaczęła powoli zanikać.

W pobliżu M 81 i M 82 można jeszcze odnaleźć mniejsze galaktyki: NGC 3077, a nieco dalej - NGC 2976. Galaktyki układają się w kształt dużej litery "Y".

Galaktyki jest całkiem łatwo odnaleźć. Najlepiej jest odmierzyć odległość kątową między gwiazdami Phecda i Dubhe i przedłużyć ją.

M 101 (Galaktyka Wiatraczek)

Drugi, bardzo ciekawy obiekt do obserwacji, jednak wbrew pozorom galaktyka dość trudna do zaobserwowania ze względu na niską jasność powierzchniową (ciężko ją odróżnić od tła). Potrzebne jest bardzo ciemne niebo, inaczej bardzo łatwo ginie w tle jaśniejszego nieba.

Pod bardzo ciemnym niebem można ją już zaobserwować przez lornetkę, jako dość sporą plamkę światła. W dużych teleskopach, od 8 cali wzwyż możemy już próbować ujrzeć strukturę spiralną galaktyki. M 101 ustawiona jest do nas biegunem galaktycznym, więc widzimy ją prostopadle "od góry".

Galaktyka Messier 101. Autor: Adam Block, Mt. Lennon, Sky Center Arizona

Galaktyka jest oddalona od nas o ok. 21 000 000 lat świetlnych i ma średnicę ok. 170 000 lat świetlnych, co czyni ją galaktyką większą od naszej Drogi Mlecznej.

Galaktyka jest łatwa do odnalezienia. Wystarczy z dwóch ostatnich gwiazd dyszla Wielkiego Wozu utworzyć trójkąt równoboczny.

W teleskopie widoczna jest jako spora, słaba plamka. W większych teleskopach, np. w 8-calowy teleskopie i większym, ujrzymy zerkaniem ramiona spiralne. Ja w swojej 8" widziałem jedno, najdłuższe ramię galaktyki, oraz lekko majaczyło drugie, mniejsze po przeciwnej stronie.

W pobliżu M 101 (ok. 40 minut łuku) możemy odnaleźć jeszcze niewielką, nieregularną galaktykę NGC 5474, którą widać w teleskopie jako okrągłą, małą mgiełkę (10,7 mag).

M 97 i M 108

Piękna parka obiektów - tym razem jeden obiekt - M 97 nie jest galaktyką. Jest to mgławica planetarna. M 97 znana jest jako Mgławica "Sowa", ze względu na 2 pociemnienia w centrum, przypominające oczy sowy. Oddalona jest o ok. 2800 lat świetlnych i jest pozostałością po gwieździe, której skończyło się "paliwo", przeobraziła się w czerwonego olbrzyma, a ten odrzucił swoje zewnętrzne warstwy.
Mgławica jest stosunkowo młoda, powstała ok. 8000 lat temu.

Szkic mgławicy M 97, widocznej przez 8-calowy teleskop.

Mgławicę ujrzymy już w średnim teleskopie pod ciemnym niebem. Wypatrzenie jej początkującym może sprawić małe problemy. Pod bardzo ciemnym niebem mgławica bardzo ładnie się prezentuje.

W centrum mgławicy drzemie biały karzeł, o jasności ok. 16 magnitudo. Nie mam pojęcia czy jest dostępna wizualnie w amatorskich teleskopach.

M 108 natomiast jest galaktyką spiralną, ustawioną do nas kantem.  Widoczna jest w teleskopie jako podłużna, cienka mgiełka. W małym powiększeniu zmieścimy oba obiekty w jednym kadrze.

Galaktyka Messier 108. Źródło: Sloan Digital Sky Survey

Szkic parki obiektów M97 (poniżej) i M108 (powyżej). Źródło: https://www.cloudynights.com/gallery/image/2830-m108-and-m97/

Obiekty odnajdziemy niedaleko gwiazdy Merak. Najlepiej jest ją wycelować i odnaleźć 3 gwiazdy ułożone w spłaszczony trójkąt.

M 109

Bardzo ciekawa galaktyka. Z galaktyką M 109 było dość ciekawie. Obiekt ogólnie nie znajdował się początkowo w katalogu Messiera. Galaktykę odkrył Pierre Méchain w 1781 roku i nieoficjalnie William Herschel w 1789 r. (błędnie opisując ją jako mgławicę planetarną).

Charles Messier obserwował M108 i M109 24 marca 1781, kiedy mierzył pozycję M97. We wstępnej wersji katalogu została zapisana jako numer 99, jednak bez pozycji. Zarówno M108 jak i M109 nie znalazły się w opublikowanej wersji katalogu Messiera. Obiekty zostały dodane oficjalnie w 1953 roku. Ogólnie wszystkie obiekty z numerem powyżej 103, były nieoficjalnie dodane do katalogu Messiera.

Messier 109 - źródło: Sloan Digital Sky Survey

Galaktykę łatwo odnaleźć. Leży tuż przy gwieździe Phecda w Wielkiej Niedźwiedzicy (ok. 40 minut łuku). Gorzej jest z jej zaobserwowaniem. Mimo średniej jasności (10,6 mag), to obiekt pod słabszym niebem może sprawić problemy. Widoczna jest w teleskopie jako mała, owalna mgiełka.

Położenie M109

Galaktyka jest dość sporo oddalona, bo aż 83,5 mln (+/- 24 mln) lat świetlnych. Odległość jest trudna do oszacowania, ze względu na to, że jej światło przysłonięte jest pyłami naszej Galaktyki.


NGC 3718 i 3729

Ciekawa galaktyka o dość dziwnym kształcie. Posiada okrągły kształt, gdzie po brzegach widać dwa ramiona, a przez centrum przechodzi ciemny pas pyłowy.

NGC 3718 - źródło: Sloan Digital Sky Survey

Oddalona jest od nas o ok. 52 miliony lat świetlnych i ma jasność ok. 10,6 mag. Galaktyka widoczna jest już w 6" teleskopie pod bardzo ciemnym niebem. Do obserwacji jest obiektem niezbyt łatwym ze względu na niską jasność powierzchniową. W teleskopie widać ją jako dość sporą kulistą mgiełkę.

W jej pobliżu możemy jeszcze odnaleźć mniejszą galaktykę NGC 3729 o jasności 11 mag.

NGC 3718 (po prawej) i NGC 3729 (po lewej). Źródło: http://www.astronomersdoitinthedark.com/index.php?c=173&p=373

Galaktykę dość ciężko nacelować, ze względu na to, że nie ma w pobliżu jasnych gwiazd.

Najłatwiej jest wycelować tak: Celujemy między gwiazdy Phecda i Merak - gdzie odnajdziemy charakterystyczne "V" z gwiazd. Po czym kierując się w stronę szpica, odnajdziemy dwie gwiazdy.

NGC 2841

Dość jasna galaktyka aktywna. Znajdziemy ją przy przednich łapach Wielkiej Niedźwiedzicy. Posiada aktywne jądro i jest bardzo gęsta od pyłu i materii.

Galaktyka jest możliwa do zaobserwowania już przez większą lornetkę jako "rozmyta gwiazdka".
W teleskopie jest to jasna i wyraźna plama. Jak ją raz obserwowałem miałem wrażenie, że lekko majaczą struktury.

NGC 2841, zwana jako galaktyka "Oko Tygrysa". Źródło: Adam Block/Mount Lemmon SkyCenter/University of Arizona

Ogromne ilości gazu i pyłu - zdjęcie z teleskopu Hubble'a. Źródło: NASA

Galaktyka jest oddalona o ok. 46 milionów lat świetlnych.

Galaktykę jest dość łatwo wycelować. Wystarczy odnaleźć dość jasną, trzeciej wielkości gwiazdowej gwiazdę Alhaud V. Galaktykę znajdziemy niedaleko.


NGC 2768

Galaktyka soczewkowata w Wielkiej Niedźwiedzicy, należąca do tzw. galaktyk Seyferta - aktywnych galaktyk z bardzo jasnym i masywnym jądrem. Znajdziemy ją w pobliżu głowy Niedźwiedzicy.

Galaktyka podobnie jak wcześniej wymieniona NGC 2841 wygląda jako dość jasna i wyraźna plamka w teleskopie. Jej jasność to 9,9 magnitudo. Ujrzymy ją już w małym teleskopie.

NGC 2768. Źródło: Hubble NASA

Galaktyka oddalona jest o 63,5 (+/- 11) milionów lat świetlnych od nas. Odnajdziemy ją w połowie drogi między gwiazdami Alhaud VI, a Muscidą.

Położenie galaktyki NGC 2768.

Niedaleko tej galaktyki możemy odnaleźć słabszą i mniejszą galaktykę NGC 2742 (11,7 mag).


NGC 2681


Galaktyka spiralna z poprzeczką o dość ciekawym kształcie. Jest to galaktyka aktywna. Znajduje się tuż przy przednich łapach Niedźwiedzicy. Jej jasność to 10,2 magnitudo. Przez teleskop widać ją jako rozmytą mgiełkę z jaśniejszym centrum.

Galaktyka oddalona jest o ok. 55 milionów lat świetlnych.


NGC 3938

Bardzo ładna galaktyka spiralna, ustawiona do nas biegunem. Odnajdziemy ją w pobliżu tylnych łap Niedźwiedzicy. Jej jasność to 10,1 magnitudo i jest w zasięgu już średnich teleskopów. Widoczna jest jako dość spora mgiełka, o małej jasności powierzchniowej. Gdzieś słyszałem, że w bardzo dużych teleskopach (od 16 cali wzwyż) można dostrzec delikatnie struktury galaktyki, czyli spiralne ramiona.

NGC 3938 - Źródło: Adam Block/Mount Lemmon SkyCenter/University of Arizona

Galaktyka jest najbliżej gwiazdy Chi Ursae Minoris (χ UMa).

Jak dojść do NGC 3938

Galaktyka odległa jest o 43 miliony lat świetlnych.


M 40

Na koniec bonus. Messier 40. Jest to oczywiście pomyłka astronomiczna. Charles Messier gdy tworzył swój katalog obiektów, natknął się na notatki gdańskiego astronoma Jana Heweliusza. Charles Messier przeszukiwał obszar nieba opisany w notatkach, jednak żadnej mgławicy ani gromady tam nie ujrzał. Jedynie dwie, dość blisko siebie gwiazdy. Dla porządku umieścił ten układ gwiazd jako 40 pozycję w swoim katalogu.

Messier 40. źródło: wikipedia.org

Z początku myślano, że jest to układ podwójny gwiazd. Jednak dzisiaj wiemy, że jest to układ podwójny tylko optycznie. Gwiazdy nie są ze sobą powiązane grawitacyjnie.



2. Psy Gończe

Gwiazdozbiór ten jest raczej mało wyróżniającym się. Są to tylko dwie, połączone gwiazdy, które znajdziemy w pobliżu dyszla Wielkiego Wozu. Jedna jest jaśniejsza, druga mniej jasna. Ta najjaśniejsza to Cor Caroli (Serce Karola).


Cor Caroli (Alfa CVn)

Nazwa wywodzi się z XVIII wieku od Edmonda Halleya. Nazwał on tak mały gwiazdozbiór w pobliżu Wielkiej Niedźwiedzicy i przedstawiony był jako serce z koroną. Owa gwiazda była w centrum tej konstelacji.

Oficjalnie gwiazdozbiór ten nie został przyjęty. Imię Karol prawdopodobnie pochodzi od angielskiego króla Karola I Stuarta lub od jego syna, Karola II Stuarta.

Układ podwójny Cor Caroli. Źródło: wikipedia.org

Cor Caroli jest układem podwójnym, gdzie najjaśniejsza z nich ma jasność 2,89 mag, a ta mniejsza - 5,61 mag. Gwiazdy leżą w odległości niecałych 20 sekund łuku od siebie.

Gwiazdy rozdzielimy już w niewielkim teleskopie. Układ leży w odległości ok 110 lat świetlnych.


M 51 (Galaktyka "Wir")

Jeden z najpiękniejszych obiektów na naszym niebie. Galaktyka, a raczej dwie galaktyki są zdecydowanie w topce moich ulubionych obiektów.

Jest to parka galaktyk - Messier 51 (ta największa galaktyka spiralna) oraz soczewkowa galaktyka NGC 5195.

Messier 51 oraz NGC 5195. Źródło: NASA, ESA, S. Beckwith (STScI), and The Hubble Heritage Team STScI/AURA)

Optycznie galaktyki te wydają się być połączone. Jednak tak nie jest. NGC 5195 znajduje się dalej niż M 51. Jednak oddziałują ze sobą grawitacyjnie, o czym mogą świadczyć poszarpane struktury.

M 51 oddalona jest o ok. 25,74 miliona lat świetlnych. Jest to jedna z najpopularniejszych i znanych galaktyk. Możliwe, że sporo ludzi będzie je kojarzyć z jakichś katalogów czy atlasów.

Galaktykę M51 ujrzymy już bez problemu w lornetce pod dość ciemnym niebem. W 8-calowym teleskopie i większym możemy ujrzeć spiralne ramiona galaktyki! Oczywiście muszą być bardzo dobre warunki. Oto mój szkic obiektu.

Galaktykę dość łatwo nacelować. Wystarczy odnaleźć gwiazdę z końca dyszla Wielkiego Wozu - Benetnash/Alkaid. W jej pobliżu znajdziemy mniej jasną gwiazdę 24 CVn, po czym od niej na zachód odnajdziemy parkę dwóch gwiazd. Tam mniej więcej powinna być galaktyka.

M 63 (Galaktyka Słonecznik)

Również jedna z najładniejszych i najciekawszych galaktyk. Jest to galaktyka spiralna, gdzie w ramionach galaktyki znajduje się bardzo gęsty gaz i pył. W ramionach spiralnych M 63 odkryto obszary gwiazdotwórcze o masach rzędu miliona mas Słońca i rozmiarach ok. 100 parseków.

Oddalona jest o ok. 37 milionów lat świetlnych. Jej jasność to 9,3 mag.

Messier 63. Źródło: wikipedia.org

Galaktykę można odnaleźć na dwa sposoby. Pierwszy sposób to odnalezienie wcześniej wymienionej galaktyki M51, gdzie poprowadzi nas pojedyncza gwiazda i parka gwiazdek dalej. Drugi sposób to nacelowanie gwiazdy Cor Caroli z Psów Gończych gdzie w pobliżu odnajdziemy asteryzm w kształcie krzywej litery "T".

Jak dojść do M63.

W dobrych warunkach można ujrzeć ją już w lornetce, jako rozmyta, słaba gwiazda.


M 106

Jedna z najładniejszych galaktyk widocznych przez teleskop. Jest to jeden z moich ulubionych obiektów. Galaktyka świetnie się prezentuje w okularze teleskopu nawet pod średnim niebem.

Messier 106. Źródło: NASA, ESA

Galaktyka odległa jest o 24 miliony lat świetlnych od nas. Minusem jest to, że w pobliżu galaktyki nie ma żadnych jasnych gwiazd, przez co ciężko obiekt nacelować.

Do galaktyki teleskopem można dotrzeć na dwa sposoby. Pierwszy sposób - celujemy gwiazdę Alioth (pierwsza gwiazda dyszla Wozu). Kierując się na południe odnajdziemy dwie, mniej jasne gwiazdy.

Drugi sposób (to ten który ja stosuję) to podróż od Psów Gończych. Jest on dużo ciekawszy, bo po drodze natrafimy na jedną galaktykę - NGC 4449 (C 21).

Posiadam szkic tego obiektu:


M 94

Kolejna aktywna galaktyka. Jest jasna i wyraźna, podobnie jak Galaktyka Słonecznik, a nawet jaśniejsza - bo 8,24 mag. Powinna być bez problemu widoczna już w lornetce.

M 94. Źródło: R Jay Gabany (Blackbird Obs.)

Galaktyka odległa jest o 16 milionów lat świetlnych. Odnajdziemy ją gdzieś w połowie drogi i delikatnie na wschód do dwóch najjaśniejszych gwiazd konstelacji Psów Gończych.


NGC 4485 i NGC 4490 (Galaktyka "Kokon)

Bardzo ładna parka galaktyk, będących na kolizji. Obie są w trakcie zderzenia. Para galaktyk nosi również nazwę Arp 269.

NGC 4490 (większa) i NGC 4485(mniejsza). Źródło: Adam Block/Mount Lemmon SkyCenter/University of Arizona

Galaktyki znajdują się blisko drugiej, najjaśniejszej gwiazdy w Psach Gończych - obok Chary (β CVn). Odległe są o ok. 30 milionów lat świetlnych od nas. NGC 4490 jest galaktyką spiralną z poprzeczką, zaś NGC 4485 - galaktyką nieregularną.

Galaktyki ujrzymy już przez 6-calowy teleskop. NGC 4490, ta największa widoczna jest bez problemu (9,5 magnitudo). Do zaobserwowania drugiej potrzebujemy ciemnego nieba i dobrej przejrzystości (11,7 magnitudo). Mam szkic tych dwóch galaktyk:

Galaktyka Wieloryb (NGC 4631) i Galaktyka Łom (NGC 4656)

Przepiękna para galaktyk. Jedne z moich ulubionych obiektów. Wyjątkowość tych obiektów dodaje to, że znajdują się blisko siebie. Każda z nich ustawiona jest do nas kantem. O galaktykach wspominałem w jednym z postów pt. Galaktyki "Edge on", czyli ustawione do nas kantem.

Galaktyka Wieloryb (u góry) i Galaktyka Łom (u dołu). Autor: Antonis Farmakopoulos.

Galaktyka Wieloryb(NGC 4631) to ta jaśniejsza, a NGC 4656 ta mniej jasna. Galaktykę Wieloryb można zaobserwować bez problemu przez teleskop, ale jej towarzyszkę NGC 4656 już trudniej. Ja ją odnajduję tylko przy bardzo ciemnym niebie. Jej jasność to 11 mag, a więc o ponad 1 mag ciemniejsza od Wieloryba.

Przy Wielorybie można zauważyć taką małą galaktyczkę - NGC 4627 o jasności 12 mag. Przy bardzo dobrych warunkach udało mi się ją wyłapać zerkaniem przez 8" Syntę. Oto szkic tych obiektów:

Widok przez 8" teleskop.

Galaktyki odnajdziemy gdzieś w połowie drogi między Cor Caroli, a Gammą Com z Warkocza Bereniki.

Jak dojść do galaktyk.

NGC 4244


Galaktyka w Psach Gończych, ustawiona do nas kantem. Należy ona do grupy galaktyk M 94, gdzie M 94 wymieniona wcześniej jest najjaśniejszą galaktyką w gromadzie. Oddalona jest o ok. 14 milionów lat świetlnych.

Galaktyka NGC 4244. Autor: Ole Nielsen, źrodło: wikipedia.org

Galaktyka świetnie przezentuje się w teleskopie. Widoczna jest jako podłużna, cienka mgiełka. Mam nawet szkic tego obiektu:

NGC 4395

Ostatnia, niepozorna galaktyka spiralna o jasności 10 mag. W teleskopie widoczna jest jako mała mgiełka.

NGC 4395. Źródło: Adam Block/Mount Lemmon SkyCenter/University of Arizona

Możemy ją odnaleźć w podwojonej odległości między Galaktyką Wieloryb, a tym układem podwójnym z gwiazd, widocznej na obrazku, gdzie pokazane jest jak dojść do Wieloryba.

Jak odnaleźć NGC 4395.

3. Podsumowanie

W Wielkiej Niedźwiedzicy jak i w Psach Gończych można odnaleźć jeszcze sporo różnych mgiełek o jasności 10-13 magnitudo. Przedstawiłem tylko te najciekawsze, które ładnie prezentują się w teleskopie.


Jeśli się wam podobało to udostępniajcie, dajcie znać w komentarzach czy udało wam się któryś z obiektów zobaczyć przez teleskop bądź sfotografować. Pozdrawiam, McGoris.

Zapraszam także do polubienia strony na Facebooku: facebook.com/mcastronomia

ZOBACZ TEŻ:

McGoris #114 - Czas i jego historia - jak mierzono czas dawniej i jak się go mierzy dzisiaj?
McGoris #112 - Supernowe i pozostałości po nich
McGoris #84 - Moja kolekcja zdjęć - planety